Faiq İsmayılov:
Qərbi Azərbaycan abidələri: ALAGÖZ QALASI
Ələyəz (Alagöz) rayonu Qərbi Azərbaycan ərazisindəki Alagöz dağının zirvəsində dəniz səviyyəsindən 2300 metr yüksəklikdə, Alagöz kəndindən 7, İrəvan şəhərindən 50 kilometr şimalda yerləşir. Qalanın ümumi memarlıq quruluşuna görə onun IV-V əsrlərdə tikildiyi ehtimal olunur. Qalanın yaranması tarixi haqqında erməni mənbələrində yekdil fikir yoxdur.
Alagöz Qalasının adı ermənilər tərəfindən təhrif edilərək “Amberd” adlanırılmışdır. Erməni dilində Amberd sözü keçilməz, əlçatmaz hündürlükdə yerləşən qala kimi izah edilsədə, ermənilər tərəfindən toponimin dəyişdirilməsi vandalizm aktı kimi qiymətləndirilməlidir. Ərazinin təhlilinə varanda qalanın yerləşdiyi ərazinin oğuz yurdu olmasına heç bir şübhə yeri qalmır. Qalanın adı yer adından götürülmüşdür.
Bir zamanlar inamlarında göy tanrılarına tapınan türklər, öz tanrılarına tapınmaq üçün daim zirvələrə doğru gedər, zirvələrdə özlərinə yurd salmağa çalışardılar. Türk xalqlarının mifik düşüncələrində, Tanrı (Tenqri) əbədi göy(səma) allahı(tanrısı) gözə görünməyən xilaskar kimi yüz illər boyu bu insanların inancında yaşamışdır.
Tanrıçılıq(Tenqrizm) Monqol İmperiyasınıda din kimi istifadə olunurdu. Tanrı (Tenqri) termini Orta Asiya xalqlarının ən qədim mifoloji yaddaşına aiddir və Hun dilində (e.ə. 3-cü əsr və ondan əvvəl) təmsil olunduğu güman edilir. Hun dilində çenli (səma) adı ilə bağlıdır. Göy allahı (tanrı) Asiyanın daha geniş paralellərində istifadə olunmuşdur. Məsələn Tanrı(Tenqri) sözü Altaylarda- tenqri, Xakaslarda-ter; Tuvanlarda-maralı; çuvaşlarda-turu; yakutlarda-tanqarası, monqollarda-tengeri, Buryatlarda-tengeri, Kalmıklarda-tengeri kimi ifadə olunur.
Tanrı ideyası, səmavi ruhların rəhbəri haqqında animistik inanclar əsasında formalaşmış və səma həm onun birbaşa təzahürü, həm də tanrının yaşayış yeri hesab edilmişdir. Tenqri adının özü ilk dəfə Çin salnamələrində hunları təsvir edərkən işlədilmişdir. Bu isə tanrıçılıq ideyasının hunlarla bağlı olduğunu göstərir. Görkəmli tədqiqatçı L.N.Qumilyov “Qədim türklər” kitabında göstərir ki, “Göy kultu – Tanrı” Yenisey runik qrafikası ilə Orhon yazılarında qeydə alınmışdır.
Sərt dağ relyefində inşa edilən Alagöz qalasının ümumi texnikası onun Qafqaz Albaniyası memarlığına aid olduğunu sübut edir. Öz dövrü üçün xarakterik olan bu cür memarlıq üslubundan aydın olur ki, bu abidənin tikildiyi dövrdə Albaniyada şərq xristianlığı hələ tam təşəkkül tapmamışdı.
Qala ətrafında siklop tikintilərinin çoxsaylı qalıqlarının və mağaraların olması bu qalanın tikintisinin daha qədim dövrlərə aid olmasını düşünməyə vadar edir. Müxtəlif dövrlərdə qala divarlarının bərpa edilməsi və ya yenidən qurulması nəticəsində, qala üçmərtəbəli olmuşdur.
XI əsrin 70-ci illərində Səlcuq-türkləri tərəfindən nəzarətə götürülərək qalanı yenidən tikdilər. Qala divarlarının bürcləri ərazinin relyef xüsusiyyətlərinə əsasən tikilmişdir. Bu da yollar üzərində girişlərin müvafiq qaydada yerləşdirilməsi, qalanın alınmaz müdafiə sistemini təşkil edirdi. XII əsrdə qalanın şimal-qərb hissəsinə Səlcuq-türkləri yeni bir giriş qapısı əlavə etdilər ki bu da qalaya düşmən qoşunlarının irəliləməsinin qarşısını alırdı. Bərpa zamanı qalanın divarlarına Böyük Səlcuq İmperiyasının ikibaşlı qartal gerbi yerləşdirilmişdi.
Üç mərtəbəli qala təxminən 1500 kvadratmetr ərazini əhatə edir. Bərpa zamanı qalanın şimal tərəfi əlavə olaraq yarım dairəvi bürclərlə təchiz olunmuş güclü divarla möhkəmləndirilmişdi. Qala bürcünün cənub fasadında yuxarı mərtəbələrin pəncərələri qorunub saxlanılmışdır. Təhlükəsizliyə görə, aşağı mərtəbədə pəncərələr yox idi. Bürclərin hər mərtəbəsində stol şəklində kiçik bir otaq var idi. Qalanın ümumi mənzərəsinə nəzər saldıqda yaşayış evləri, qala divarları xaricində, hamam, kiçik kilsə və yeraltı keçidlərdən ibarət olduğu görünür.
Qala divarlarının cənub tərəfində, Qaladan bir qədər aralı XI əsrdə tikildiyi güman edilən kiçik bir kilsə yerləşir. Kilsə Xaricdən düzbucaqlı planda, daxildən çarpaz dairəvi formalı mərkəzi hissəsi günbəz quruluşudur. Çapraz qanadların dörd küncündə iki mərtəbəli tonozlar olan kilsə, Gəncəsər(Qanzasar) Monastrı daxilindəki kilsənin oxşarıdır. Günbəz, paket formalı zirvə ilə bitən 12 haşiyəli tağların künclərindən yuxarıya doğru qalxan tağlara söykənir.
Damın ağırlığını yüngülləşdirmək üçün bir-birinə paralel sütunlardan istifadə edilmişdir. Kilsənin xarici görünüşünün memarlıq həlli təmkinlidir. Şərq fasadında bir cüt şaquli taxça yerləşdirilib, digər fasadlar düzdür. Cənub fasadından sütunlarla bəzədilmiş tağlı giriş qapısı var. Kilsə divarlarına müasir erməni dilində bir neçə yazı yerləşdirilib. Bu yazılar kilsəyə sahibliyi mənimsəmək üçün, çox güman ki keçən əsrin əvvəllərində ərazi ermənilərin nəzarətinə verildikdən sonra ermənilər tərəfindən yerləşdirilib.
Kilsənin yaxınlığında, yardımçı qurğular, daxili sisternlər və qazanxana ilə təhciz edilən hamam xüsusi maraq doğurur. Kiçik soyunub-geyinmə otağı, nisbətən geniş üzgüçülük zalı, qərb tərəfində istirahət üçün iki mərtəbəli otaqları, su qızdırıcı qazanı və su anbarı olan Azərbaycanın tipik hamam memarlığının unikal nümunələrindən biridir.
Hamam X-XI əsrlərdə yonulmuş və cilalanmış daşlarla tikilərək yeraltı istilik sistemi ilə təmin edilmişdir. Hamama soyuq su 4-5 km məsafədən gil borularla gətirilirmiş. Döşəmənin altından keçən sobanın tüstüsü borusu üzgüçülük zalının döşəməsini və divarlarını qızdırırdı. Hal hazırda qala, kilsə və hamam baxımsız vəziyyətdə qalaraq uçulub dağılır.
Faiq İsmayılov
AMEA A.A.Bakıxanov adıra Tarix və Etnologiya İnstitunun əməkdaşı.
03 Comments
High Life tempor retro Truffaut. Tofu mixtape twee, assumenda quinoa flexitarian aesthetic artisan vinyl pug. Chambray et Carles Thundercats cardigan actually, magna bicycle rights.
Farm-to-table selfies labore, leggings cupidatat sunt taxidermy umami fanny pack typewriter hoodie art party voluptate cardigan banjo.
VHS Wes Anderson Banksy food truck vero. Farm-to-table selfies labore, leggings cupidatat sunt taxidermy umami fanny pack typewriter hoodie art party voluptate cardigan banjo.