Faiq İsmayılov: 

Laçın toteminin yaranma tarixi

Laçın, Azərbaycanda Şərqi Zəngəzur regionunda inzibati yaşayış məntəqəsi, Laçın adlı rayonunun mərkəzidir. İndiki Laşın rayonunun ərazisi qədim zamanlarda Zəngəzur vilayətinin Qaraçorlu, Mağavuz, Keştasf, Hacısamlı nahiyələri kimi adlarla tanınıb və bütün rəsmi sənədlərdə Azərbaycan Dövlətlərinin tərkib hissəsi kimi göstərilmişdir.  Laçın rayonu ərazisi, 17.05.1992-ci il tarixdən. 01.12.2020-ci il tarixə qədər Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin işğalı altında olmuş, bir çox qiymətli tarix və mədəniyyət abidələri ermənilər tərəfindən ya dağıdılmış ya da görkəmləri dəyişdirilərək erməniləşdirilməyə cəhd edilmişdir. 

Laçın rayonu, təbii resurslarına, tarix və mədəniyyətinin zənginliyinə eləcədə coğrafi ərazisinə görə Azərbaycanın strateşi ərazilərindən biri kimi tanınır. Laçın onomastik vahidi Laçınkənd (Laçın rayonu), Laçın (Kəlbəcər rayonunda kənd), Laçınlar (Şuşada kənd) Laçın qayası (Ağdam, Kəlbəcər, Ağdərə və Şuşa rayonlarında yer adı), Laçın dağı (Oğuz), Laçın dərəsi (Kəlbəcər) və s. yer adlarında yaşamaqdadır. Bundan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, Laçın adı tək bu ərazidə yox Azərbaycanın bir çox regionlarında da öz mövcudluğunu qoruyaraq dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Bu isə “Laçın” sözünün xalqımız üçün əhəmiyyətinin böyük olduğunun göstəricisidir. Bu baxımdan laçın toponiminin öyrənilməsi başlıca şərt kimi qarşıda durur.

Laçın toponiminin etimologiyası haqqında iki  mülahizə mövcuddur. Birinci mülahizəyə görə, “Laçın” sözü türk dillərindəki (sıldırım-qaya, yalçın-qaya) sözünün təhrif edilmiş fonetik forması olduğu iddia edilir. Həqiqətəndə Laçın ərazisinin başdan-başa sıldırım qayalarla əhatə olunması bu mülahizənin irəli sürülməsinə əsas yaradır. Digər regionlarda da sərt ərazilərə, sıldırım qayalıqlara Laçın adının verilməsi, Laçın sözünün sərt-yalçın anlamını yaradır. Nəticə etibarı ilə qeyd etmək olar ki, laçın sözü, sərt(yalçın) sözünün fərqli deyiliş forması olmuşdur.
İkinci mülahizə isə, Laçın onomastik vahidi məhz qədim türklərin onqonu hesab olunan laçın quşu ilə əlaqədar olduğu iddia edilir.  Məhz buna görə bəzi mülahizələrdə,  laçın quşunun totem olması, sonradan  yer adına çevrilməsi iddiaları səsləndirilir.  Əsas kimi göstərilir ki, zoomorfik miflərlə (totemlərlə) əlaqədar toponimlərin etimologiyasını araşdıranda məlum olur ki, qədim türklərin müqəddəs hesab etdikləri heyvanların adları bir sistem şəklində yer-yurd adlarına keçərək  mühafizə olunmuşdur. 

Məlumdur ki türk coğrafiyasında mifoloji toponimlərin işlənmə arealı kifayət qədər geniş və müxtəlifdir. Odur ki bütün türk coğrafiyasında yaşayan xalqlarda heyvan totemlərinin sistemli şəkildə yer adlarına keçməsi iddiası doğru olmazdı. Çünki fərqli regionlarda yaşayanların fərqli adətləri də ola bilər.

İndiki Laçın rayonu ərazisində, “laçınların (quşlarının) yaşadığı ərazi”, “laçın quşlarının çox məskun olduğu ərazi” kimi deyimlərin yaranması Laçın (Şahin) sözünün yer adına keçməsinə şərait yarada bilməsi versiyası istisna edilə bilməz. Lakin xalq arasında bu ərazidə yaşayan insanların da xarakterlərinin “sərt-yalçın” və  “təmiz-saf” kimi qiymətləndirilməsi, birinci mülahizəni daha inandırıcı edir.  Burada yer və quş adı uyğunluq təşkil etdiyindən bu ad gah yer, gah da quş adı ilə uzlaşır.  Bütün bu deyilənlər Laçın (Şahin) quş anlamının əhəmiyyətini heç də azaltmır. Laçın-quş, laçın-yer, laçın-insan adları və xarakterləri bu ərazidə birləşərək sanki harmoniya (vahidlik) təşkil edirlər.

Laçın sözü Şimali Altaydakı türk dillərində “şahin”  mənasını  verir. Türk tayfaları V-VI əsrlərdə Şimali Altayda qartal(şahin) totemini yaratmışdılar. Osmanlı mənbələrində isə Laçın quşunun ağ şahin olduğunu iddia edilir.  Quş onqonlarının müasir dövrdəki izlərinin araşdırılması xalqın qədim tarixinin, inam və məişətinin öyrənilməsi üçün mühüm mənbələrdən biri kimi maraqlıdır. Azərbaycan mifik təfəkküründə quş onqanları mühüm yerlərdən birini tutur.  
 

Şahin totemi.
Başkiriya. VII əsr

Qədim zamanlardan  türk xalqlarının həyatında mühüm yer tutan şahin quşları, türk xalqları tərəfindən ov üçün öyrədilən yeganə yırtıcı quşdur. Şahin küləyin əksinə deyil, küləyə qarşı uçduqda inanılmaz yüksəkliyə  qalxa bilir.   O,  ov dalıca gedəndə sürətlə uçur, sərt hücumla və güclü zərbə vura bilir. Şahinlə ov etmək türklərin qədim adəti olub. Buna görə də türk tayfaları  arasında  şahinlə bağlı müxtəlif  rəvayətlər vardır. Rəvayətlərin birində deyilir ki, uşaq gözləyən xanım yuxularında tez-tez şahin görməsi, onun dünyaya bir qəhrəman  övlad gətirəcəyi ehtimalını yaradır. Digər bir rəvayətdə də deyilir ki, şahin insanlar üçün günəşdən bir qığılcım qopararaq yerə od gətirib və insanlar oddan istifadəni öyrəniblər. 

Sibirin, Altayın, Orta və Kiçik Asiyanın, Qafqazın  türk xalqlarının yaddaşında şahin (qartal) haqqında bu kimi çox sayla müxtəlif rəvayətlərə rast gəlmək olur. Ümumilikdə belə görünür ki Şahin türklər arasında həm də günəş, işıq mənbəyi totemi də hesab olunurmuş.    

İndiki Laçın rayonu ərazisində şahinlə ov etmək adətlərinin olduğunu şərtləndirən amillər olub. Beləki indiki Laçın ərazisində hələ sinifli cəmiyyətə keçməzdən əvvəl oxçuluqla məşğul olan insan qrupları olub. Oxçular, yəni bir qrup oxçuluq sənəti üzrə təlim görmüş insanlar, ovçuluqla məşğul olaraq tayfanın digər üzvlərinin də qida ehtiyaclarını ödəyirlərmiş.  Tayfanın digər üzvləri oxçuları yanlarına çağıranda şəxsin adıyla deyil sənətinə - “gəl-oxçu” deyə müraciət edirlərmişki, sonralar bu söz “gəloxçu kimi formalaşaraq, dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. “Gəloxçu” (gəl-oxçu)ların nəsli bugünkü günə qədər Laçın rayonu ərazisində yaşamaqdadır.   

Əlbəttə indiki Laçın rayonu ərazisində ovçuluq sənətinin geniş inkişafı Şahin quşlarından istifadəni də qaçılmaz edirdi. Bu baxımdan Laçın(quş) totemlərinin də bu ərazidə yaranması təbii hadisə idi. Məhz bu səbəbdən də bu totemin daş üzərində işlənməsi V-VI əsrə aid olduğunu ehtimal etmək olar.

İlk dəfə Laçın(Şahin) toteminin Bu totemlərdən biri Laçın rayonunun Çıraqlı kəndi ərazisində aşkar edilmişdi. Bu totemi araşdıran Qalib Nüsrət oğlu Quliyevin gəldiyi son qənaət belədir: “Quşun yaddaşı QAZ mənşəlidir. Sinəsindəki 5 sıra dalğavari xətlər qaz-qız simvolizmidir. Sağ qanadın yuxarısında 3x3 tərtibli MAQ kvadratı həkk olunub. Quşun caynaqlarındakı qoç rəmzi, qoç dövrünün sonu olduğunu göstərir. Quşun gövdəsindəki 5 dalğavari rəmz 3+4+5+4+3=19 edir. Quşun sağındakı və solundakı 3x3=9 kodları, 2x9=18+1=19 edir”. 
Bu şahin toteminin mövcudluğu indiki Laçın rayonu ərazilərinin nə qədər qədim tarixə və mədəniyyətə malik olduğunun əyani göstəricisidir. 

Faiq İsmayılov
AMEA A.A.Bakıxanov adına 
Tarix və Etnologiya İnstitunun əməkdaşı.