Nəriman Qasımoğlu: 

TƏRCÜMƏÇİ MƏSULİYYƏTİ, ŞILTAQLIĞI

BEYNƏLXALQ TƏRCÜMƏÇİ GÜNÜ

(xatirə dəftərindən)

ADU-nun (indiki BDU) Şərqşünaslıq fakültəsini yenicə bitirmişəm. Liviyanın Tacura qəsəbəsində sovetlərin inşa etdiyi Atom Tədqiqatları Mərkəzində tərcüməçi qismində ezamiyyətdəyəm. Məndən əvvəl də orada Bakılı, Moskvalı ərəbşünaslar çalışırdılar. Rəhbərlik isə məsul danışıqlarda iştirak üçün seçimini yeni şəxsə - mənə edir.

Atom Tədqiqatları Mərkəzinin istismarı üçün Liviyalı personalın hazırlanması üzrə müqavilə bağlanması nəzərdə tutulur. Elə bilirəm, bu, adi, razılaşdırılması tez başa gələn bir sənəd olmalıdır. Ancaq müqavilə şərtlərinin razılaşdırılması üzrə gündəlik danışıqlar uzananda yanıldığımın fərqindəyəm.

Tərəflərin hər söz, hər maddə üstündə bir-birini ciddi-cəhdlə, çox zaman da emosionallıqla necə inandırmağa çalışdığını, öz ölkəsinin çıxarları naminə dəridən-qabıdan necə çıxdığını görmək və bütün bunların sovetlər tərəfindən şəxsən iştirakçısı olmaq, əlbəttə, mənə maraqlı bir təcrübə də qazandırır.

Ruslar mənim tərcümə işimdən məmnundurlar. Çünki bəzən tərcüməçidən çox iştirakçı qismində çıxış etməyə məcbur olur, ərəb tərəfini nəyəsə inandırmağa öz təşəbbüsümlə səy göstərir, Liviyalıları razı salmağa nail ola bilirəm. Ərəblər də narazı deyillər, mənə öyrəşmişlər, müsəlman olduğumu bilir, şəxsimə buna görə də hörmətlə yanaşırlar.

Sovetlər tərəfindən danışıqlara SSRİ Atomenerqoeksport birliyinin məsul əməkdaşı Vladimir Prixidko rəhbərlik edir. Xasiyyətcə mülayim, öz işini gözəl bilən, həddindən artıq məsuliyyətli, geniş dünyagörüşlü bu kommersantla çalışmaqdan xüsusi zövq alıram. O da şəxsimə rəğbətlidir, Liviyadakı sovet rəhbərliyini inandırmışdı ki, “он мало того, что хороший переводчик, к тому же со знанием вошел в дело и фактически стал участником переговоров с Ливийской стороной: его нужно назначить на должность инженера-коммерсанта, это пойдет нам на пользу, поскольку и ливийцы относятся к нему больше как отвестственному участнику переговоров, нежели к простому переводчику“.

Prixidkonun təkidi ilə vəzifəmin artırılması üçün Moskvaya təqdimat yazırlar. Moskvadakı rəhbərlikdən gələn cavab isə belə olur: “пусть продолжает также работать на своей переводческой должности». Bir ilə qədər çəkən müqavilə danışıqlarında birgə çalışdığım Prixidko da, digərləri də rəhbərliyin bu etinasız və təkəbbürlü cavabından pərtdirlər.

Atomenerqoeksport rəhbərliyinin başqa bir tələbi isə danışıqlar prosesini dalana dirəyir. Müqavilənin bütün şərtləri razılaşdırılıb. Qiymət məsələsini sona saxlayıblar. Birdən sovetlər elə bir məbləğ oxuyurlar ki, əslində, üzə çıxarılası deyil. “Они что совсем очумели, чем они думают?” deyə Prixidko bilmir nə etsin, Liviyalıları bu məbləğə necə inandırsın. Əlbəttə, Liviyalılar uzun sürən danışıqlarla bağlı əziyyətin heçə getməsini istəmirlər və qiymət məsələsinin Moskvadakı Atomenerqoeksport-dan gəldiyindən halidirlər.

Ölkənin Miammar Kaddafidən sonra ikinci şəxsi sayılan Abdussəlam Cəllud SSRİ Nazirlər Sovetinin Sədrinə şikayət ünvanlayır. Liviyalılar “sizin Qərb imperialistlərindən heç fərqiniz yoxmuş” kimi ifadələrlə bizi sancmağa başlayırlar.

Cəlludun təzyiqi bəhrəsini verir. Sovetlər təqdim etdiyi qiyməti düz iki dəfə azaldırlar. Nəticədən məmnun qalan liviyalılar müqaviləni imzalamağa hazır olduqlarını bildirirlər.

Atomenerqoeksport-un rəhbər şəxsi Doroxin bəzi işçilərinin müşayiətilə Tripoliyə gəlir. Bir neçə gündən sonra müqavilə imzalanmalıdır. Prixidkonun rəhbərliyi altında danışıqların bütün əziyyətlərini çəkmiş qrupdan Vladimir adlı başqa birisi mənə yaxınlaşıb “Нариман, дорогой, извини, но это не наша инициатива, мы к тебе сам знаешь как относимся, о недоверии к тебе и речи не может быть» deyə utana-utana nə isə demək istəyir, sözünün arxasını gətirmədən üzümə baxıb durur. “Ну продолжай, в чем дело, Володя, что случилось?» deyə soruşuram. Vladimir çəkinə-çəkinə bildirir ki, Doroxin özü ilə Moskvadan bir ərəbşünas da gətirib və həmin adam müqavilə imzalanmazdan əvvəl ərəbcə mətnin ruscaya uyğunluğunu təsdiq etməlidir. Bəla burasındadır ki, o, mətndə ərəbcə gedən bir neçə yanlışlıq ucbatından vacib məsələlərdə məsuliyyətin sovet tərəfinin üzərində qaldığını deyir. Vladimir məsləhət görür bu iradlara aydınlığı özüm gətirim.

Danışıqlar qrupu iştirakçılarının hüzurunda Moskvalı ərəbşünasa yanlışların nədən ibarət olduğunu mənə göstərməyini rica edirəm. Müqavilənin bir neçə maddəsində “lə yətəhammalu-t-taraful-l-li:biyyu-l-məsu:liyyə” (ifadə kontekstdən ayrı hərfən: “Liviya tərəfi məsuliyyət daşımır”) ifadəsini nişan verir. Müqavilənin mətnini az qala əzbərdən bilirəm. “Lə” inkarı ilə yanaşı cümlələrdə “illə” (başqa) də işlənirdi. Nəzərinə çatdıram ki, bu, adi qrammatik qaydadır, hər ikisi bir cümlədə işlənəndə inkar gücünü itirir və əsas məqam da bir şeyin vurğulanması üzərində köklənir. «Неужели вы не знаете такого правила арабской грамматики?» sözümdən Moskvalı mütərcim deyəsən bir az pərt olur, gülümsünür, mənə “извините, я проглядел просто» deyib üzünü otaqdakılara tutur: “у вас же такой профессионал, зачем же я понадобился Дорохину?». Onun bu komplimentindən məndən çox bir yerdə çalışdığımız kommersiya qrupunun əməkdaşları razı qalırlar. Yəni işləri hədər getməyib, həm də müqavilə artıq növbəti gün mütləq imzalanacaq. Özü də təntənəli şəkildə.

...Tərcüməçilərin yanlışları, əlbəttə, bəzən, həqiqətən, ciddi problemlər yarada bilir. Bir dəfə ərəb heyvandarları ilə çalışan bizim Azərbaycanlı tərcüməçilərdən biri işi korlamışdı. Sovet baytarı tərcüməçi vasitəsilə ərəblərə demək istəyibmış ki, inəyin quyruğunu çərtsinlər, qanı çıxsın. Tərcüməçi “çərtsinlər” əvəzinə, “kəssinlər” deyibmiş, avamlar da mütəxəssis sözünü doğru anlamadıqlarına görə inəyin quyruğunu kəsibmişlər, inək qalıbmış böyürə-böyürə.

Haqqında söz sadığım müqavilə imzalanandan sonra sovetlərin nəzərində “hörmətim” xeyli artır. Artıq Sovet-Liviya iqtisadi komissiyasının apardığı danışıqlara da tərcüməçi kimi cəlb edilmişəm. Belə yüksək səviyyəli danışıqların birində tərəflərin duymadığı, sonra Azərbaycanlı dostlarıma danışdığım, onların gülə-gülə xatırladığı bir tərcümə “yanlışına” bilərəkdən yol verirəm.

Deməli, Atomenerqoeksport-un indi adını unutduğum birinci şəxsi ilə Liviyanın atom energetika komitəsinin sədri İskənci arasında danışıqlarda tərcüməçiyəm. Liviya rəsmisi salamlaşandan sonra söhbətə Moskvada hava indi necədir qəbilindən sualla başlayır. Sovet rəsmisi quru bir cavabla “как всегда мороз не дает расслабляться» deyir. Mən də ərköyünləşmişəm, ifadəni dediyi kimi ərəbcəyə çevirib qarşı tərəfin sözünü gözləmək əvəzinə, iştirakçılıq damarım tutur. Tərcüməni edirəm, amma belə bir əlavəm də olur: “va ləkinnənə: ləsnə minə-lləzi:nə yə’təmiru:nə bi ‘əhva’i-t-taqs”. Yəni, “bununla belə, biz o şəxslərdən deyilik ki, havanın şıltaqlarına tabe olaq”. İfadə mərhum Ələsgər Məmmədovun müəllifi olduğu “Ərəb dili” dərsliyində mətnlərin birində işlənir.

Ərəb rəsmisi ağır-ağır gülümsünüb deyir onlarda da bürkülər üzücü olur, amma onlar da havanın şıltaqlarına tabe olanlardan deyillər. Onun dediyini isə mən tərcümədə belə çatdırıram: “вам мороз надоел, а мы страдаем от жары, но учтите, при этом мы не из тех, кто подчиняется капризам погоды”. Bu dəfə isə Ələsgər müəllimin ifadəsini daha əvvəl özünün “işlətdiyindən” xəbərsiz sovet rəsmisi ərəb həmkarına qaytarır, yəni ruslar da havanın şıltaqlarına tabe olanlardan deyillər. Beləliklə, tərəflərin hər biri öz aləmlərində milli kimliklərini mənalı-mənalı guya hava söhbətinə qataraq vurğulayır. Və ağıllarına da necə gəlsin axı, bu, qəsdən yanlış tərcümə ilə yaranan improvizədir.

Tərcümə improvizəsini Liviyadan qayıdandan sonra da bir dəfə, yanılmıramsa, sonuncu dəfə təkrarlayıram. Suriyada bir həftəlik ezamiyyətdəyəm. Rusiyanın İvanovo şəhərindən olan pionerləri, onların rəhbərlərini Dəməşqdə bir festivala dəvət ediblər, onları müşayiət edirəm.

Dəməşqdə uşaq və gənclərin mitinqi keçirilir. Çıxış edən sovet pioner dəstə rəhbəri deyəndə ki, «нам очень приятно побывать на дружественной сирийской земле», bunu belə tərcümə edirəm: “innənə: məsru:ru:nə: ciddən ‘ən nəzu:ra ‘arda su:riyə:, su:riyə-l’uru:bə, su:riyə-s-sumu:di va-t-tasaddi, su:riyə-l-əsəd”. Bu sonuncu “Əsəd” sözü mitinq iştirakçılarını necə coşdurursa, alqışlar səngimir. Sovet pioner dəstə rəhbəri mat-məəttəl üzümə baxır ki, axı o nə dedi, bunlar onu nədən belə ürəkdən alqışlayır. Onun “на дружественной сирийской земле” sözlərini “ərəblilik Suriyası”, “müqavimət-dirəniş Suriyası”, “Əsəd Suriyası” ifadələri ilə bəzəyib səsləndirmişəm...

Elə bilirəm, sonuncu ifadə indilikdə Suriyalıların özləri üçün heç də süslü səslənməz.