Nəriman Qasmoğlu: 

"Sandıq ədəbiyyatı"

Ədəbiyyat tarixində maraqlı məqamlardan biri "sandıq ədəbiyyatı" deyilən nəsnə ilə bağlıdır. Söhbət siyasi-ideoloji mülahizələrə görə yazıldığı tarixlərdə üzə çıxarılması mümkünsüz ədəbiyyat kimi təfsirlənən "sandıq ədəbiyyatı"ndan gedir.

Vaxtilə perestroyka dövründə bəzi sovet respublikalarında belə nümunələr aşkarlandı. Bizdə isə olmadı. Əslində, ona görə yox ki, sovet quruluşunu bu və ya digər kəskinlikdə tənqid edən əsərlər yazılmırdı. Əksinə, 60-cı illər ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri, onlardan əvvəl bəzi yazıçılarımız öz əsərlərində dövrün ictimai eybəcərliklərini yetərincə ifşa edən əsərlər yazır, buna görə tənqid edilirdilər. Yəni Azərbaycanda belə məzmunda bədii nümunələr bəzi tənqidçilərin hədəfinə tuş gəlirdisə də, çapına maneçilik törədilmirdi. Bizdə "sandıq ədəbiyyatı"nın olmamasnı əsasən bununla izah edirlər, məncə, obyektiv izahdır.

Qasım Qasımzadənin arxivində yaxınlarda aşkarladığım iki poema isə göstərir ki, bizdə də gerçək mənada "sandıq ədəbiyyatı" varmış. Birinci poema (1945-ci ildə yazılıb) haqqında kulis.az-da araşdırmamı dərc etdirmişəm. İkinci poema (1946-cı ildə yazılıb) haqqında da ingiliscə geniş bir araşdırmam var (qısa variantını azərbaycan dilində mətbuatımızda çap etdirmişəm, tam halında da öz dilimizdə yaxın vaxtlarda dərc ediləcək), elmi bədiiyyat janrında (ruslardan yanlış olaraq iqtibas edilən "elmi-fantastika" yox!) dünyada ilk poeziya nümunəsidir. Süjet xəttində dövrün ideoloji xəttinə zidd məqamlara görə çap edilə bilməzdi. Buna dair ingiliscə yazdığım araşdırmamı Qərb jurnalları hələlik qısqanclıqla qarşılayır. Ən məşhur olan bir ədəbiyyat jurnalı çox maraq göstərdi, ancaq yazının dərci prosesini ləngidəndən sonra mənə bildirdilər ki, araşdırmamı öz bildikləri kimi redaktə edib 30 səhifəlik yazını 3-4 səhifəyə qədər ixtisara salmaq istəyirlər, razılıq vermədim. Onları bir mənada anlayıram, yazdığımı olduğu sayaq çap etsələr, dünya elmi bədiiyyat poeziya ensiklopediyasına da müvafiq düzəlişlərini etməlidirlər. Q.Qasımzadənin sözü gedən ikinci poeması ("İstiqbala səyahət") Azərbaycanın dünya ilklərindən biridir, əslində. Elmi bədiiyyat poeziyasında. Amma çap ediləcək yəqin. Düşünürəm, elmi yazıya zaval olmaz.