Faiq İsmayılov: 

Xənəzək kəndininin açılmamış sirləri ...

Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur regionununun Gorus rayonu ərazisində  yerləşən Xənəzək-Xanazək (erm.Xantsak) kəndi, dəniz səviyyəsindən 1380-1460 metr hündürlükdə yerləşir. Xənəzək kəndi, keçmiş Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında,  indiki Gorus rayonunun 21 inzibati yaşayış məntəqəsindən biridir. Kənd, Gorus şəhərindən 31 kilometr şimal-şərqdə yerləşir. 

 
Xanəzək adının mənşəyi türk topomnimidir. Türk dilində işlədilən “xan”, “bəzək” və “bəy” sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Kəndin adının mənşəyi barədə müxtəlif versiyalar var. Onlardan birinə görə,  kənd xan mülkü olub hansısa dövrdə satılıb, ona görə də “Xana-zək” adlandırılıb. Erməni mətbuatında və erməni elmi mənbələrində Xənəzək kəndi haqqında məlumat olduqca bəsitdir. Kəndin toponimi və yaranması haqqında isə heç bir erməni mənbələrində məlumat yoxdur.

Kəndin yer adları, toponimləri və tarix mədəniyyət abidələrinin adlarının hamısı demək olar ki türk toponimləri ilə ifadə olunur. Məsələn Qaragöl gölü istiqamətində Ayı dərəsi, Xanım(Xatun) dərəsi, Məscid kimi yer adları indiyə qədər orada yaşayan sakinlərin xatirələrində qalır.
Xənəzək kəndinin yerləşdiyi coğrafi ərazi, Mehri yüksəkliyi ərazinin şimal istiqaməti tərəfinə birləşən hissəsindədir. İşıqlı dağının şərq istiqamətindən 2 kilometr şimal tərəfə, dəniz səviyyəsindən 3241 metr yüksəklikdə yerləşən Xənəzək kəndinə məxsus Keçəldağdır. Keçəldağdan 9 kilometr aşağı istiqamətdə  isə Qərbi Azərbaycanın qədim yaşayış məntəqələrindən biri olan Bayundur (Bayandur) yaşayış məntəqəsidir. Bu kənddən 4 km-lik məsafədə Xəzinəvar (Xoznavar) kəndi, Xoznavarın 1,5 kilometrliyində ermənilərin Xansak adlandırdıqları Xanəzək (el arasında Xənəzək adlandırılırdı) kəndi və ondan bir qədər aralıda isə Gorus şəhəri yerləşir. Gorus şəhərinin cənub-şərq istiqamətindən isə Gorus-Laçın şose yolu uzanır. Xənəzək kəndinin qərb ərazisi Laçın rayonunun Malıbəy və Kosalar kəndlərinin əraziləri ilə birləşir.

Kəndin ərazisi qədim yaşayış yerləri, tarix və mədəniyyət abidələri ilə zəngin olsada burada insanların bu kənddə Səfəvi hakimiyyəti dövrü yaşadıqları barədə məlumatlar əldə edilmişdir. Beləki kəndin ətrafında erkən orta əsrlərə aid kahalar, qədim tikili qalıqları, bu gün tədqiqata ehtiyacı olan IV-V əsrə aid alban dövrü qəbristanlığı, bədii tərtibatlı qəbirüstü abidələr və alban dövrü xaç daşı nümunələri öz tədqiqatçılarının yolunu gözləyirlər.

  
Kəndin şimal istiqamətində kiçik təpələr üzərində 2 və cənub istiqamətindəki iki təpə üzərində  isə daha iki cəmi 4 bərabərtərəfli xaç basdırılıb. Bu daşların məzmununu araşdırarkən, bu daşlar vasitəsi ilə sanki ilahi qüvvələr, bu ərazidə insanların məskunlaşmasının vacibliyini bildirir və insanlara burada yaşadıqları üçün xeyir-dua verirlər. 
Xənəzək kəndi ətrafında  yerləşən bərabərtərəfli xaç nişanları, tanrının, günəşin, həyatın təcəssümünü özündə əks etdirdiyi anlamını yaradır. Bərabərtərəfli xaç Amerika, Tibet, Çin, Yaponiya, Altay, Orta Asiya, Hindistan, İran və Avropanın yerli xalqlarının əksəriyyətinin dini inanc sistemlərinə daxil olan müqəddəs rəmzlərindən biri kimi Hun bayrağının bəzəyinə çevrilib. 

     
Diqqət yetirsək Orta əsrlər memarlığının ən gözəl nümunələrindən biri olan Şeyx Səfi kompleksinin kiçik türbəsinin üzərində də bərabərtərəfli xaç işarələrinin həkk olunduğunu görərik. Qeyd etmək lazımdır ki, səmavi dinlərdə bu simvolun özünəməxsus yeri olub. Bu simvol yenidən doğulma və qayıdışla sıx bağlıdır. Ərəb dilindəki “həcc” sözü də “qayıdış” və “yenidən başlamaq” mənalarını verir. Xaçın və svastikanın da forması, əslində, eyni anlamı ifadə edir. 

Xristianlıqdakı “xaç yürüşü” mərasiminin (məbədin və ya şəhərin ətrafında dövrə vurmağın, bir məbəddən digərinə, məbəddən çaya, yaxud müqəddəsin məzarına yürüş etməyin) əsas ideyası da, görünür, elə budur.
İslam dininin sütunlarından biri olan həcc ziyarətinin rükn və vacib əməllərinin, demək olar ki, hamısı yürüş və təvafdan ibarətdir. Təvaf dairəvi hərəkətdir. Dairəvi hərəkətin sonu əvvələ, başlanğıca qayıdışdır. Yəni buradan belə bir məna çıxırki son illərdə bu istiqamətdə aparılan erməni təbliğatı yalandır. Beləki, Xənəzək kəndinin içərisindəki və ətrafındakı svastika və daş rəmzlərinin heç biri, bu ərazilərin toponimləri kimi, erməni millətindən olanlara heç bir aidiyyatı yoxdur.

 
Kəndin Şimal və cənub istiqamətlərində 2+2=4 bərabərtərəfli xaç nümunələri basdırılıb. 2 rəqəmi müxtəlif mədəniyyətlərdə özünəməxsus mənalara sahib olub və həyatın ikili təbiətini əks etdirib. Qədim Misirdə 2 rəqəmi həyat və ölüm arasındakı balansı, işıq və qaranlıq arasındakı ziddiyyəti ifadə edirdi. Yunan mifologiyasında da bu rəqəm kişi və qadın arasındakı birliyi, ziddiyyətlər arasında yaranan harmoniyanı təmsil edib. İslam mədəniyyətində isə “Allah insanları cütlər halında yaratmışdır”, ideyasını gerçəkləşdirir. Qadın və kişi, gecə və gündüz kimi cütlər bu rəqəmin insan həyatında əhəmiyyətini vurğulayır. İki rəqəmlərinin cəmi olan 4 rəqəmi sabitlik və möhkəmlik deməkdir. Sabitlik və möhkəmliyi, ilin fəsilləri və od, torpaq, hava və su ünsürləri ilə təmin edilirki, bu da türk-oğuz fəlsəfəsindən irəli gələn detallardır. 
Toponimləri araşdırılırkən məlum olur ki kəndin ilk sakinləri türklər olublar. Bunu kəndin içərisindəki tarixi abidələrin adları və kəndin ərazisindəki yer adlarının toponimik izahı ilə təsdiq etmək olar. 1920-ci ilə kimi kəndin əhalisi azəri-türklərindən ibarət olub. 1921-ci ilin aprel ayında  daşnak Qaregin Njde başına topladığı quldur dəstəsi Gorus şəhəri və ətraf kəndlərdə türklərə qarşı etnik təmizləməyə başladılar. Bu separatçı meyilli quldur dəstə  Xənəzək kəndinin türk əhalisinidə kənddən qovuldular. Öz yurdlarından didərgin salınan insanlar dövrümüzə qədər hələ öz yurdlarına dönə bilmədilər.  
Xənəzək kəndində ilk diqqət çəkən Səfəvi dövləti tərəfindən 1625-ci ildə kəndin sosial problemlərinin həlli məqsədi ilə tikilən üçnefli tağlı bazilikadır. Hətta əsrin əvvəllərində ermənilər bu kəndə məskunlaşdırıldıqdan sonra belə bu bazilikadan heç vaxt dini məqsədlər üçün istifadə edilməyib. Buna heç bazilikanın memarlıq quruluşu da imkan vermirdi.

 
Sovet dövrü bu bazilikadan kəndin ərzaq ambarı kimi istifadə edilirdi. Hətta ambara tələbat çoxaldığından abidənin sağ tərəfinə təqribən 8 metr tikili əlavə edildi. Bu bərpa qaydalarına zidd olsada ermənilər bunu etdilər.  Lakin 2015-ci ildə ermənilər bazilikanı “kilsə” adlandıraraq damının mərkəzində zəng qülləsi quraşdırdılar. Hətta bu bazilika kilsə adlandırılsa belə burada heç bir erməni ibadət etmədi. Hal-hazırda binadan şəəxsi məqsədlər üçün istifadə edilir.

 
Xənəzək kəndində daha bir bazilika, kəndin mərkəzi meydanında, dərədən keçən yolun kənarında tikilib.  Bazilika iki mərtəbəli binadır, birinci mərtəbənin girişi cənub tərəfdən yola açılır, şimal girişi isə həyət tərəfdən ikinci mərtəbəyə çıxır. Hər iki mərtəbə tağlıdır. 
Binanın tağları, cənub fasadının küncləri, giriş qapıları və pəncərələrin ətrafı yonulmuş və cilalanmış bazalt daşlarından, divarların qalan hissəsi isə yonulmamış pud daşlardan və əhəng məhlulu ilə tikilmişdir. Birinci mərtəbədəki otağın eni 3,9 metr, uzunluğu 6,2 metr, hündürlüyü 3,9 metrdir. İkinci mərtəbədəki otağın eni 3,9 metr, uzunluğu 6,6 metr, hündürlüyü 3,65 metrdir. Divarların qalınlığı 1,2 metrə çatır. Binanın tikilmə tarixi məlum deyil. Sovet hakimiyyəti illərində binada kəndin radio qovşağı fəaliyyət göstərirdi.

 
Bu abidə ilə eyni memarlıq quruluşuna malik olan digər bir abidə Laçın rayonunun Hüsülü kəndində inşa olunub. Hüsülüdəki bina Həmzə-Soltan sarayı adlandırılır. Maraqlıdır ki, Həmzə Soltan sarayı adlandırlan binanın otaqları cuzi fərqlə Xənəzək kəndindəki bazilikanın ölçüləri və memarlıq quruluşu ilə eynilik təşkil edir: eni 3,9 metr, uzunluğu 6,6 metr, hündürlüyü 3,65 metr, ikinci mərtəbədə yerləşən otağın eni 3,9 metr. uzunluğu 6,2 metr, hündürlüyü 3,9 metr Divarın qalınlığı 1,2 metrdir.  Aparılan təhlil bu iki binanın eyni məqsədlə tikildiyi və eyni məqsədlə istifadə edildiyi ehtimalını yaradır. 

 
Coğrafi baxımdan bu iki kənd eyni ərazidə yerləşir, Xənəzək və Hüsülü(Sultanlar) ara məsafələri təqribən 10-12 kilometrdir. Xənəzək kəndinin toponimləri, inzibati binaların Hüsülü kəndi ilə memarlıq baxımından uyğunluğu Xənəzək kəndinin türk kəndi olduğunun əyani sübutudur.
Xənəzək kəndinin məhəllələrdən birinin öz türk adının indiyədək qoruyub saxlaması təcüb döğursada bizim bu kənd haqqında gəldiyimiz qənaətlərin həqiqət olduğunu əks etdirir. Beləki ermənilərin “Meji Mahli of Khnatsakh” adlandırdıqları məhəllə və məhəllə bulağı kənd haqqında bu günkü erməni təbliğatının yalan olduğunu sübut edir.  Meji sözü türk toponiminin erməni dilində təhrif olunmuş formasıdır. Meji sözü təhrif edilsədə Məhəllə sözü olduğu kimi işlədilir. Bu söz mərd, merdi kimi də tələffüz edilə bilər. Bizə məlumdur ki, Şuşa şəhərinin yuxarı məhəllələrinin birinin adı Merdinlidir. Bu adda həm bulaq və həmdə məscid mövcuddur. Bu baxımdan güman etmək olar ki, bəlkəbə Şuşanın Merdinli məhəlləsinə  köçürülənlər bəlkə elə Xənəzək kəndindən gediblər.

 
Xənəzək kəndindəki “Meji” məhəllə bulağı sələflərindən fərqli olaraq ikimərtəbəlidir. Yuxarı birinci mərtəbəsindən insanların istifadə etmələri, aşağı mərtəbəsindən isə ev heyvanlarının suvarılması üçün üç nov quraşdırılmışdı. Erməni mənbələri də etiraf edir ki, Bulağı 1861-ci ildə Əliqulu adlı bir nəfərin vəsaiti hesabına tikilib. Bulağın divar yazısını ermənilər Bulağı 2005-ci ildə təmir edərkən dəyişdirib ora daha daha bir neçə adamın adlarını əlavə etsələr də Əliqulunun adını silməyiblər.

Faiq İsmayılov
Azərbaycanın İşğaldan Azad edilmiş Ərazilərindəri 
Tarix və Mədəniyyət Abidələrini Müdafiə Təşkilatı 
ictimai birliyinin sədri