ƏN DƏYƏRLİ MƏNƏVİ SƏRVƏTİMİZ OLAN DİL HAQQINDA

(Maraqlı bir fraqment)

"Həyat" və "Füyuzat"ın baş redaktoru Əlibəy Hüseynzadə idi. O, Qafqaz şeyxülislamı salyanlı Şeyx Əhmədin nəvəsi idi. Tiflisdə gimnaziyanı bitirdikdən sonra Peterburq Universitetinin riyaziyyat və təbiyyat şöbəsində oxumuş, Mendeleyev, Menşutkin, Vaqner və Beketov kimi məşhur rus professorlarının mühazirələrini dinləmişdi. 1889-cu ildə universiteti bitirdikdən sonra İstanbula gedib orada tibb institutuna girmiş, zöhrəvi xəstəliklər üzərində çalışmış, professor diplomu almış və bəzi dostlarının təsirilə türk ədəbiyyatına meyl və rəğbət göstərmişdi. Özünün dediyinə görə, Türkiyə üsul-idarəsinin istibdadına tab gətirməyib Bakıya gəlmiş və özüylə bərabər, Azərbaycan xalqına xeyri olmayan ziyanlı fikirlər, panislamizm və pantürkizm ideyaları, üstəlik xalqın anlamadığı, ərəb, fars kəlmə və tərkibləri ilə dolu olan bir dil də gətirmişdi. Götenin "Faust" dramatik poemasından tərcümə etdiyi bu parçanın ilk misraları onun dilimizi hara çəkdiyini aydın göstərirdi:

Ənzari-şəbabimdə bədidar olan ey zill,

Ey zilli-tluat, oluyorsan yenə peyda.

Ə.Hüseynzadədən soruşanda ki, "Siz bu şeirlərinizi və məqalələrinizi kimin üçün yazırsınız? Bizim xalq ki, onu başa düşmür", o cavabında: "Mən bunları ancaq ziyalılar üçün yazıram. Onlar ki, anlayır, kifayətdir", — deyirdi.

Doğrudur, Ə.Hüseynzadə həmişə vətəndən, xalqdan danışırdı, ancaq onun nə əsərlərində, nə də hərəkətlərində Azərbaycan dilinə və Azərbaycan xalqına olan məhəbbətini görmədik. Azərbaycan xalqının inqilab illərində keçirdiyi günlərə dair o, heç bir şey yazmadı.

Əlibəy Hüseynzadə Azərbaycan zəminəsilə bağlı olan yerli tərəqqipərvər müəllifləri tənqid edirdi. O, bizim milli ədəbiyyatımızı lazımı dərəcədə qiymətləndirə bilmirdi. Birinci müəllimlər qurultayının tapşırığı ilə Süleyman Sani, Süleyman Əbdülrəhmanbəyov, Mahmud Mahmudbəyov, Fərhad Ağayev, Əlaəddin Əfəndiyev və mən yığışıb yazdığımız "İkinci il" dərsliyinə Ə.Hüseynzadə istehza edərək: "Bu, nə dildir? Bu savadsız müəllimlər uşaqlarımızı bədbəxt edir" — deyirdi. O, mətbuatda "Yazımız, dilimiz, ikinci ilimiz" adlı məqalə ilə çıxış edərək Səhhətin və mənim sadə Azərbaycan dilində yazdığımız və həmin dərslikdə çap olunan şeirləri tənqid etmişdi. O, tələb edirdi ki, dilimizi "Füyuzat" jurnalının dilinə oxşadaq. Buna görə də o, məcmuənin heyəti-təhririyyəsinə Türkiyədən gəlmiş Əhməd Kamal kimi sərxoşları cəlb edirdi.

ABDULLA ŞAİQ

Əsərləri, 5-ci cild "Xatirələr, məktublar"

Yazıçı, Bakı, 1978-ci il nəşrindən