Ziyadxan Əliyev: 

Bu gün Bəhruz Kəngərlinin anım günüdür

BƏHRUZ BƏY KƏNGƏRLİ FENOMENİ

Bəzən biz yolu seçirik, bəzən də yol bizi. Hər iki halda heç kim bu yolun pisliyini və uğursuzluğunu istəmir. Elə 1892-ci ildə Naxçıvanda öz dövrünün qabaqcıl ziyalılarından sayılan Şirəli bəy Kəngərlinin ailəsində dünyaya göz açan oğlana Bəhruz adı verəndə də, heç kəs adı “Xoş gün” kimi tərcümə olunan uşağın otuz ildən sonra məşhur rəssam kimi gözlərini əbədi yumacağını bilmirdi. Amma Bəhruz bəy ona ayrılmış bu qısa ömür payını da duyulası təzadlarla keçirdi. Hələ körpəlikdə doğma anasını itirən, 9 yaşından isə qulaqları tutulan və səsə həsrət qalan gənc rəssam təhsilsonrası davam edən cəmisi 7 illik yarsadıcılığı ilə adını Azərbaycanın sənət tarixinə yaza bildi. Məşhur Kəngərlilər nəslinin nümayəndəsi olan Bəhruz bəy Azərbaycan gerçəkliyində ömrün mənasının onun uzunluğundan asılı olmadığını əyani olaraq təsdiqlədi, desək, həqiqəti söyləmiş olarıq. Bu gün Bəhruz bəy adının çoxəsrlik Naxçıvan tarixi ilə qoşa çəkilməsi də onun adının ölməzliyə, əsərlərinin zamansızlığa qovuşduğunun danılmaz sübutudur...

Etiraf edək ki, Bəhruz bəy Kəngərli zamanında təkbaşına bütöv bir yaradıcı nəslin görə biləcəyi işləri həyata keçirmişdir. Onun özünün firavanlıqdan uzaq bir durumunda yaratdığı “Qaçqınlar” qrafik silsiləsi bu gün duyulası zaman distansiyasından adi professionallığın ifadəsindən daha əzəmətli, vətənpərvər sənətkar-vətəndaş mövqeyinin təzahürü kimi qəbul olunur və dəyərləndirilir. Ona ayrılmış ömür payının cəmisi yeddi təzadlarla zəngin ilini müstəqil yaradıcılığa həsr etməyə imkan tapan Bəhriz bəy erməni təcavüzündən bəhs edən “Qaçqınlar”ı ilə yurdun ən çətin anlarında XX əsr Azərbaycan təsviri sənətinin mənəvi yükünü daşımağa məhkum olan, amma bunu sona qədər edə bilməyən rəssamların üzünü ağartdı, desək, yanılmarıq. Belə ki, onun bu silsiləsi mənfur qonşularımızın əsl xislətini ifşa edən təkzibolunmaz bədii sənədlərdir...

Əgər onun çox da uzun olmayan bioqrafiyasını xronoloji ardıcıllıqla vərəqləsək, onda ilk növbədə uşaq yaşlarında eşitmə qabiliyyətini itirən Bəhruz bəyin təhsil aldığı rus-tatar məktəbindən uzaqlaşmağa məcbur olduğunu dilə gətirməliyik. Bundan sonra o, təhsilini evlərində atası Şirəli bəyin köməyi ilə alıb. Həmin çətin illərdə lap uşaq yaşlarından həvəs göstərdiyi rəssamlıq onun sevimli məşğuliyyətinə çevrilib. Bir müddət keçəndən sonra Bəhruz bəy qəti olaraq rəssamlıq təhsili almaq qərarına gəlir və atasından onu Tiflisə oxumağa göndərməsini xahiş edir. Şirəli bəy isə oğlunun eşitmədiyini nəzərə alaraq, onun həm də doğma evdən uzaq bir yerdə rəssamlıq məktəbində oxuya biləcəyinə inanmadığından, tərəddüd edir. Lakin Tiflisdə dostlarının mövcudluğu və Bəhruz bəyin öz qüvvəsinə inamı, oxumağa olan sonsuz həvəsi Şirəli bəyi oğlunun oxumasına razılıq verməyə məcbur edir. Beləliklə, 1910-cu ildə 18 yaşlı Bəhruz bəy rəssamlıq təhsili almaq üçün Tiflisə yollanır və imtahan verib o vaxtlar Zaqafqaziyadakı yeganə rəssamlıq məktəbinə qəbul olunur. 1915-ci ilə kimi burada təhsil alan, dövrünün tanınmış fırça ustalarından sənətin sirlərini öyrənən gənc rəssam təhsili başa vurduqdan sonra doğma Naxçıvana qayıdır.

Onun cəmisi yeddi il davam edən yaradıcılığı kifayət qədər zəngin olmuşdur. Bəhruz bəyin bu müddətdə 2 minə yaxın rəngkarlıq, qrafika və teatr-dekorasiya nümunələri yaradıldığı bildirilsə də, bizim dövrə onların 500-ə qədər gəlib çatmışdır. Bu çoxsaylı əsərdə həyata və gördüklərinə onun fərdi, heç kimə bənzəməyən “Bəhruz baxışı”nı duymaq mümkündür.

Onun yaradıcılığı janr əlvanlığı ilə seçilir. Bununla belə onun bizə yadigar qoyub getdiyi bədii irsdə portret və mənzərələr çoxluq təşkil edir. Hələ tələbə ikən Naxçıvanda ilk fərdi sərgisini təşkil edən (1914) rəssam insanların məhz həmin janrlara olan marağını hiss etmişdi. Bunu nəzərə alan rəssamın təhsilsonrası əhali arasında yaydığı “Naxçıvan yadigarı” albomunda da mənzərələr və portretlər əsas yer tutmuşdı.

Bu yerdə deyək ki, əgər Bəhruz bəyin müxtəlif janrlı əsərlərinin yalnız az bir hissəsi insan və təbiət gözəlliyini vəsf edirsə, qalan çoxluq isə rəssam tərəfindən gördüyü və yaşadığı tarixi olduğu kimi əbədiləşdirmək, başqa sözlə desək, gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün işlənilmişdir. Bu da gənc fırça ustasının ilk növbədə rəssamın vətəndaşlığının və vətənpərvərliyinin ifadəsidir, desək, yanılmarıq.

Onun portretlər qalereyası kifayət qədər zəngindir. Burada əsasən rəssamla birlikdə doğma şəhərdə yaşayan müxtəlif yaşlı insanların, eləcə də erməni təcavüzündən xilas olmuş qaçqınların obrazları yer almışdır. Onun kömür və karandaşla çəkdiyi “Azərbaycanlı qadın”(1913), “Şirin xanımın portreti" (1917), “Əsəd ağa Kəngərli” (1916), “Nazlı xanım Tahirova(Nəcəfova) (1916), “Mirzə Heydər Nəsirbəyovun portreti” (1918), “Rus dili müəllimi Mirzə Məhəmməd Zamanbəyovun portreti” (1917), eləcə də yağlı və sulu boya ilə işlədiyi “Şirniyyatçı Kərbəlayı Heydərin portreti” (1919), “Tatar kişinin portreti” (1920), “Peyğəmbər” (1920), “Oğlan portreti” (1917), “Kişi portreti” (1919), “Avtoportret” (1920), “Dövlətli müsəlman xanımı. (“Naxçıvan xanımı” (1917) və s. portretləri gənc rəssamın insan psixologiyasına dərindən nüfuzetmə bacarığını əks etdirir.

Bəhruz bəyin “Qaçqınlar” silsiləsini otuza qədər sulu boya ilə çəkilmiş əsər təşkil edir. Unutqanlığımızla bələnmiş həmin rəsmləri əsrlərin qovşağında çəkilmiş ürəkağrıdan kino kadrları, foto şəkillərlə tutuşdursaq, kifayət qədər oxşar cəhətlər taparıq. Biz şübhə etmirik ki, vaxtı ilə Bəhruz bəy 1918-1921-ci illərdə Ermənistandakı dədə-baba yurdlarından qovulub Naxçıvana pənah gətirmiş qaçqın soydaşlarımızın portretlərini yaddaşımızın korşalmaması üçün işləmişdi. Bunları bir çox hallarda olduğu kimi ona sifariş edən də, satın alan da olmamışdı. Amma gənc rəssamımız böyük vətənpərvərlik nümunəsi göstərib başımıza gələnlərin bədii salnaməsini (“Qırmızı yaylıqlı qız”, “”Qaçqın qadın”, “Qaçqın İmran çanta ilə”, Canfəda kəndindən qaçqın oğlan”, “Avşar kəndindən qaçqın qız Cümsün” və s.) yaratmışdı.

Bəhruz bə Kəngərlinin yaradıcılığı janr etibarilə rəngarəng olsa da, bu zənginlikdə mənzərənin say etibarilə çox olması kifayət qədər görünəndir. Öncədən deyək ki, bu mənzərələr arasında Naxçıvan təbiətini vəsf edən əsərlərlə yanaşı, yaşanan tarixi hadisələrin gələcək nəsillərə çatdırılmasına xidmət edən nümunələr də az deyil. Bu mənada əgər onun “Minarəsi zədələnmiş məscid” (1920), “Tərk edilmiş ev” (1921), “Naxçıvanda xarabalıqlar” (1921), “Eylabat kəndində dağıdılmış darvaza” (1921), “İmamzadə türbəsi” (1919), “Mömünə xatun türbəsi” (1920), “Əshabi-kəhf dağı” (1921), “Nuhun məzarı” (1921) və s. əsərləri tarixi durumun əbədiləşdirilməsinə yönəlidirsə, “Ağaclar” (1917), “Dağ mənzərəsi” (1918), “Albalı ağacları” (1916), “Qarlı dağlar” (1916), Cənuba görünüş” (1921), “Dağın zirvəsi” (1918), “Ayın doğması” (1920), “Payız” (1921) və s. doğma yurdun təbiətinə xas gözəllikləri üzə çıxarmağa, qürur qaynağına çevirmək üçün işlənilmişdir, desək, yanılmarıq.

Əgər rəssamın tələbələk işlərini nəzərə almasaq, onda onun Naxçıvana qayıtdıqdan sonra yaratdığı müxtəlif janrlı əsərlərin ölçülərinin əsasən kiçik olduğunu xüsusi vurğulamaq istərdik. Bəzi tədqiqatçılar bunu rəssamın maddi vəziyyətinin çətinliyi ilə əlaqələndirməyə çalışsalar da, qənaətimizcə bu onun məqsədli seçimi olub. Ən maraqlısı onların hər birində müəllifin tətbiq etdiyi bədii şərhlərdə obyektə ümumiləşdirmədən detallaşdırmaya kimi uzanan tapınma istəyi duyulandır. Bütünlükdə isə, Bəhruz bəyin kiçikliyində qeyri-adiliyi duyulan bu kiçik lövhələrin demək olar ki, hamısı azdetallıdır. Müxtəlif ağacların və şəhəri əhatələyən dağların təsvirindən ibarət olan çoxsaylı lövhələrdə müəllifin diqqəti onların bilavasitə həmin anda daşıdığı ümumi rəng-ovqat tutumunu əks etdirməyə yönəldilmişdir. Təsvir obyektləri ilin və günün müxtəlif vaxtlarında görüntüyə alındığından onların rəng həlli fərqli və dəyişgəndir.

Mənzərə və portretlərə nisbətən rəssamın bizim dövrə gəlib çatmış natürmortları çox azdır. Onun tələbəlik illərini əhatə edə biləcək natürmortları bizim dövrə gəlib çıxmayıb. Yaradıcılığının Naxçıvanda baş tutan yeddi illik döv ründən də cəmisi beş natürmort yadigar qalıb.

Rəssamın yaradıcılığında teatr-dekorasiya sənəti ilə bağlı gördüyü işlər də xüsusi yer tutur. Belə ki, Azərbaycanda bu sənətin davamlı şəkildə təşəkkülü səhnə tərtibatı sahəsində də istedadını sərgiləyən Bəhruz bəy Kəngərlinin adı ilə bağlıdır.

Çox da uzun çəkməyən yaradıcılığında süjetli lövhələr bir o qədər çox deyildir. Bu mənada gənc fırça ustasının müxtəlif illərdə yaratdığı “Elçilik” (1910-cu illər), “Naxçıvan toyu” (1910-cu illər), “Naxçıvan çaparı” (tarixi məlum deyil), “Dükanda” (1913), “Qaçqınlar” (1920-ci illər), “Çoban sürü ilə” (1921), “İki qadın” (1920), “Namaz” (1916), “İki qaçqın qız” (1920) və “Kəndli oraq ilə” (1921) əsərlərinin adını çəkmək olar.

Azərbaycan təsviri sənət tarixində adı həm də tez-tez çox məhsuldar rəssam kimi xatırlanan Bəhruz bəy Kəngərli 1922-ci ilin 7 fevralında dünyaya əlvida dedi. Əslində gələcəkdə bütün Azərbaycanın fəxri olacaq rəssamı lap uşaqlıqdan müxtəlif xəstəliklər izləməyə başlamışdı və gənc rəssam da çox vaxt yalnız özünə bəlli olan bu əzablara qatlaşa-qatlaşa sanki anbaan ölümünə doğru gedirdi. Amma yaratmağından da qalmırdı. Odur ki. bəlkə də bir soyuq fevral günü dünya ilə vidalaşanda Bəhruz bəy qoyub getdiklərindən narahat deyildi. Yaratdıqlarının bu gün hər birimizə qürurverici qəbul olunması da bunu təsdiqləyir. Dəfn günü onu son mənzilə yola salmağa gələn insan axınının nəhayətsizliyi isə sübut edirdi ki, Naxçıvan kimi və nəyi itirdiyini yaxşı başa düşür...

P.S. Bəhruz bəy Kəngərlinin tədqiqatçısı olaraq ən böyük arzum Naxçıvanda rəssamın adını daşıyan obyektlərdə onun adının yanında “B Ə Y” sözünün yazılmasıdır. Bu böyük sənət fədaisinin halal haqqıdır!!!